TOPRAK VE TOPRAK ÇEŞİTLERİ

TOPRAK  NEDİR, NASIL OLUŞUR?

Toprak

Toprak, farklı özellikteki kayaçların fiziksel ve kimyasal yollarla ayrışmasıyla oluşan, bünyesinde çeşitli mineral, canlı kalıntıları, organizmalar, hava ve su bulunduran bir örtüdür.

Bitki artıklarının toprakta birikmesiyle oluşan maddeye humus denir.

Toprağın oluşabilmesi için kayaçların ayrışması gerekir. Bu ayrışma üç yolla gerçekleşir;

Fiziksel (Mekanik) Ayrışma

Kayaçların kimyasal özellikleri bozulmadan fiziksel görüntülerinde meydana gelen değişmelerdir.

Fiziksel ayrışmaya en büyük etken günlük sıcaklık farklarıdır. Nemin az olduğu sıcak ve kurak bölgeler ile soğuk bölgelerde daha çok görülür. Çöl ve sert karasal iklimde şiddetlidir.

Kayaç içlerine suların dolması ve bitki köklerinin etkisiyle de fiziksel ayrışma gerçekleşir. Toprak oluşumu için fiziksel ayrışma tek başına yetersizdir.

Kimyasal Ayrışma

Kayaçların yapısal özelliklerinde meydana gelen değişimlere bağlı olarak gerçekleşen ayrışmadır.

Nemin fazla sıcaklık ortalamasının yüksek olduğu iklim bölgelerinde etkilidir. Ekvatoral iklim bölgesi dünyada kimyasal ayrışmanın en fazla olduğu alandır.

Kayaç içerisindeki minerallerin erimesi olayıdır. Suda çözünmüş halde bulunan karbondioksit suyun asitlik derecesini arttırır. Bu da kayaçların çözünmesini sağlar.

Toprak Oluşumunu Etkileyen Faktörler

– İklim Etkisi

Toprak oluşumunda etkili olan ana iklim elemanları sıcaklık ve yağıştır. Bu iki faktör fiziksel ve kimyasal çözünmeyi, bitki örtüsünün yetişmesini, bitki kalıntılarının humusa dönüşümünü etkiler.

Fazla yağış görülen bölgelerde aşırı yıkanma sonucu toprağın üstündeki mineraller sızan sularla toprak altına gider ve humusun bir kısmı suyla taşınır. Az yağış görülen yerlerdeyse topraktaki tuz ve kireç oranı artar.

– Bitki Örtüsünün Etkisi

Geniş yapraklı ağaçlara sahip bölgelerde toprak yüzeyine düşen yaprak, dal ve meyvelerin kalıntılarıyla humuslu toprak oluşur.

Humus toprağın rengini koyulaştırır ve daha verimli hale getirir.

Bitkilerin kökleri toprağın derinliklerine iner ve erozyonu önler. Ayrıca bitki köklerinden çıkan asitlerle kayaç çözülmesi hızlanır.

– Ana Kayanın Etkisi

Ana kayanın cinsi, sertliği ve yumuşaklığı toprak oluşumunu etkiler. Ana kaya sertse toprak oluşumu daha zordur. Ana kaya yumuşak ise toprak oluşumu daha kolaydır.

Ana kayanın cinsine bağlı olarak topraklar killi, kumlu veya kireçli olur.(volkanik araziler – taşlı ve kumlu)

Toprak oluşumunun ilk safhalarında ana kayanın özellikleri toprak üzerinde hissedilse de zamanla taşınmalar sonucu ana kayanın etkisi azalır.

Sürekli erozyon yaşanan topraklarda ana kayanın etkisini yansıtan toprak daha yaygındır.

– Yerşekillerinin Etkisi

Yer şekillerinin eğim, yükselti ve bakı özellikleri toprak oluşumunu etkiler.

Arazinin eğimli olması halinde çözülen maddeler yerçekimi ve sel sularının etkisi ile devamlı süpürülür. Bu nedenle eğimli yerlerde bitki örtüsü altında sığ topraklar oluşur. Bitki örtüsü yok ise toprak örtüsü kaybolur.

– Zamanın Etkisi

Toprak oluşumunun süresi ana kayanın direncine ve iklim şartlarına bağlı olarak değişir.

Örneğin nemli iklim ve kolay ayrışabilen bir kaya üzerinde 1cm toprak oluşması için 100 yıl gerekirken aynı bölgedeki dirençli bir kayada 1000 yıl gerekir.

Toprak Profil ve Katmanları (Horizonları)

Herhangi bir toprak profiline bakıldığında toprağın yüzeyden derinlere doğru renk ve yapı bakımından farklı özellikler gösteren katmanlardan oluştuğu görülür. Bunlara horizon denir.

TOPRAK ÇEŞİTLERİ

Zonal Topraklar

Bir bölgede hüküm süren iklim şartları ve bitki örtüsünün etkisiyle kayaçların bulunduğu yerlerde çözülmesiyle oluşan topraklardır.

Bu topraklara yerli topraklar da denir. Normal bir toprak profiline sahiplerdir. A, B, C horizonları belirgindir.

Başlıca zonal topraklar şunlardır;

Laterit Topraklar

– Yağış ve sıcaklığın fazla olduğu ekvatoral kuşağın toprağıdır.

– Kimyasal ayrışma fazla olduğundan toprak kalınlığı fazladır. Bitki örtüsü bakımından zengin olmasına rağmen aşırı yıkanmadan dolayı humus oranı azdır. Rengi kiremit kırmızısıdır.

Kahverengi Orman Toprağı

– Orta kuşağın nemli iklim bölgelerinde geniş yapraklı orman örtüsü altında gelişen topraklardır.

– Humus bakımından zengin olduğu için verimli topraklardır.

Kahverengi ve Kestane Renkli Bozkır (Step) Toprağı

– Orta kuşakta karaların iç kısımlarından yağışın az olduğu yerlerde genelde bozkır(step) bitki örtüsünün bulunduğu alanlarda oluşan topraklardır.

– Yağış azlığından dolayı topraktaki kireç çok derinlere taşınamamıştır.

Podzol Topraklar

– Nemli ve soğuk iklimli bölgelerde iğne yapraklı ağaçların altında oluşmuştur.

– Aşırı yıkanma nedeniyle topraktaki mineral maddelerin çoğu taşınmıştır. İklimin soğuk ve nemli olmasından dolayı düşen dal ve yapraklar yeteri kadar parçalanmadığı için toprak yüzeyinde birikir.

– Humus bakımından fakirdir. Ancak gübreleme yapılarak tarıma uygun hale getirilebilir.

Terra Rossa(kırmızımsı Akdeniz) Toprakları

– Akdeniz iklim bölgelerinde kalkerli kayaçlar üzerinde oluşan topraklardır. Tarıma elverişlidir.

– Genellikle makiler ve kızılçam ormanları altında yetişir.

– Kireç yıkanma olayı ile uzaklaşır ve demiroksit birikmesi olur bu nedenle toprak kiremit kırmızısıdır.

– Bu toprak türü dolin ve polye gibi çukurların tabanında da bulunur.

Çernezyum Toprakları

-Yazları yağışlı sert karasal iklim bölgelerinde uzun boylu çayırlar altında oluşur. Kara topraklar da denir.

– Toprak yüzeyinde gelişen gür otlar kuruyarak toprağa karışır. Bu nedenle humus bakımından zengindir.

– Organik kalıntılar nedeniyle toprak siyah renk almıştır. Dünyanın en verimli topraklarından biridir.

Çöl Toprakları

– Kurak yerlerdeki alanlarda görülür. Yağışın az ve buharlaşmanın şiddetli olması nedeniyle kireçler toprağın üstünde sert bir tabaka halinde birikmiştir.

– Tarıma elverişli değildir.

Tundra Toprakları

– Özellikle Tundra ikliminin hakim olduğu topraklardır. Neredeyse yılın tamamında buz tutmuş haldedirler.

– yılın belli bir zamanı buzların çözülmesiyle bataklık oluşur. Tarıma elverişli değildir.

İntrazonal Topraklar

Oluşumunda yer şekilleri, ana kaya ve suyun etkili olduğu topraklardır.

Tüm katmanları gelişmemiştir ve sadece A ve C katmanları bulunur.

Tarıma elverişi olmayan verimsiz arazilerdir.

Halomorfik Topraklar

– Kurak ve yarı kurak iklim bölgelerinde bulunan tuzlu ve karbonatlı topraklardır.

– Toprak yüzeyinde tuzlardan oluşan beyaz bir kabuk görülür.

– Bitki yetişme oranı çok az ve yetişen bitkilerde tuza dayanıklıdır.

Hidromorfik Topraklar

– Taban suyu seviyesinin yüksek olduğu alanlarda bataklık halindeli topraklardır.

– Sazlık ve bunun gibi bitkiler toprağın organik madde bakımından zengin olmasını sağlar. Fazla su tahliye edilirse tarıma elverişli hale gelir.

– Deltaların sık sık taşkına uğrayan kesimlerinde yaygındır.

Kalsimorfik Topraklar

– Yumuşak kireç taşları ve killi kireç taşı depoları üzerinde oluşan topraklardır. İki çeşidi vardır:

Rendizma: Yumuşak kireç taşları üzerinde oluşan bu topraklar genellikle koyu renklidir. Alt kısmında kireç birikim meydana gelmektedir.

Vertisoller: Eski göl tabanlarındaki killi ve kireçli depolar üzerinde gelişen bu topraklar yağışın az olduğu dönemlerde kurur ve çatlar. Bu çatlaklara üst kısmından topraklar dökülür. Yağışlı dönemde ise çatlaklara üst kısmından topraklar dökülür. Yağışlı dönemde ise çatlaklara su dolar ve şişer. Bu olay toprakları yukarı doğru iter ve tabaka kendi içinde bir döngüye girer. Bu yüzden bunlara dönen toprak anlamına gelen vertisol adı verilir.

Azonal Topraklar

Dış kuvvetlerin taşıdığı malzemeleri biriktirmesi sonucu oluşmuş, taşınmış topraklardır.

Bulundurdukları iklimin özelliklerini yansıtmazlar. Mineral bakımından zengin oldukları için verimli topraklardır.

Bu topraklarda humus ve organik kalıntı oranı yüksektir.

Alüvyal Topraklar

– Akarsuların taşıdığı alüvyonların birikmesiyle oluşmuş topraklardır.

– Oldukça verimli oldukları için her türlü tarımsal faaliyete elverişlidir.

– Alüvyal toprakların en yaygın olduğu yer deltalardır. Vadi tabanlarının genişlediği yerlerdeki akarsu boyu ovaları da alüvyal topraklardır.

Kolüvyal Topraklar

– Dağ yamaçlarından inen suların yardımıyla taşınan malzemelerin dağın eteklerinde birikmesiyle oluşan topraklara denir.

– Toprağın yapısını dağdan inen malzemenin özelliği belirler. Tam olarak oluşamamış topraklardır.

-Toprağın yapısındaki iri boyutlu çakıllar yamaçtaki sellerin sık olduğunu, ince boyutlu malzemeler ise sel olaylarının az olduğunu gösterir.

Regoseller

– Volkanil kumların ya da ince boyutlu malzemelerin bulunduğu arazilerin üstünde oluşmuş kumlu topraklardır.

– Bu toprakların su geçirgenliği fazla, havalanması iyidir. Ancak besin maddesi yönünden zayıftır.

Lösler

– Rüzgarların taşıdığı malzemelerin birikmesi sonucu oluşmuş topraklardır.

– Genellikle kurak iklim bölgelerine görülür.

Morenler

– Buzulların taşıdığı malzemelerin birikmesi sonucu oluşumu topraklardır.

– Kutup bölgelerinde, dağların yüksek kesimlerinde oluşur.

– Mineralce zengindirler ancak sıcaklık şartlarının olumsuz olması nedeniyle tarıma elverişli değillerdir.